Όταν οι άνθρωποι ήταν… έκθεμα: Η σκοτεινή και σοκαριστική ιστορία των «ανθρώπινων ζωολογικών κήπων»

Σήμερα μας σοκάρει και μόνο η ιδέα, αλλά μέχρι και τη δεκαετία του ’50 στην “πολιτισμένη” Ευρώπη υπήρχαν χώροι όπου άνθρωποι εκτίθεντο σαν αξιοθέατα, πίσω από κάγκελα, για την «ψυχαγωγία» και την «περιέργεια» του κοινού. Οι λεγόμενοι human zoos – ή «ανθρώπινοι ζωολογικοί κήποι» – δεν ήταν κάποια γκροτέσκα επινόηση του Μεσαίωνα· λειτούργησαν στις καρδιές ευρωπαϊκών μητροπόλεων, όπως το Παρίσι και οι Βρυξέλλες, και συγκέντρωναν χιλιάδες επισκέπτες.

Από “εξωτική περιέργεια” σε ρατσιστικό θέαμα

Αρχικά, οι πρώτες εμφανίσεις ανθρώπων από μακρινές χώρες στην Ευρώπη είχαν χαρακτήρα «εξερευνητικής» περιέργειας. Στις αυλές βασιλέων, φιγούρες όπως ο Ταϊτινός Ομάι τον 18ο αιώνα παρουσιάζονταν ως εξωτικές προσωπικότητες. Όμως, από τα μέσα του 19ου αιώνα, η αποικιοκρατία και η ψευδοεπιστήμη της «φυλετικής ιεραρχίας» μετέτρεψαν αυτήν την περιέργεια σε απροκάλυπτη υποτίμηση.

Πολυπληθείς εκθέσεις, όπως εκείνες στα διεθνή εμπορικά φεστιβάλ, παρουσίαζαν «χωριά» με ανθρώπους από την Αφρική, την Ασία και την Ωκεανία, που αναπαριστούσαν την καθημερινή τους ζωή μπροστά σε λευκό κοινό. Ο στόχος; Να ενισχυθεί η ιδέα ότι οι «άλλοι» ήταν πρωτόγονοι και κατώτεροι.

Η τραγική ιστορία του 1897

Ένα από τα πιο σκοτεινά περιστατικά συνέβη στο Βέλγιο, όταν ο βασιλιάς Λεοπόλδος Β΄ μετέφερε 267 άνδρες, γυναίκες και παιδιά από το Κονγκό στην Τερβύρεν. Εκτέθηκαν σαν ζώα, ζώντας σε υπαίθρια περίπτερα. Έξι από αυτούς πέθαναν από πνευμονία και γρίπη, και θάφτηκαν μακριά από την πατρίδα τους.

Το Παρίσι και το πάρκο που κρύβει ντροπή

Στο Jardin d'Agronomie Tropicale στα περίχωρα του Παρισιού, στις αρχές του 20ού αιώνα, οι επισκέπτες έβλεπαν όχι μόνο εξωτικά φυτά και ζώα, αλλά και ανθρώπους από αποικίες. Σήμερα, το πάρκο είναι κατάφυτο και εγκαταλελειμμένο, αλλά τα ερείπια των περιπτέρων στέκουν σαν σιωπηλές υπενθυμίσεις μιας ρατσιστικής εποχής.

Η Σάαρτζι Μπάρτμαν – το «τρόπαιο» του Παρισιού

Η Νοτιοαφρικανή Σάαρτζι Μπάρτμαν, γνωστή ως «Αφροδίτη των Οττεντότων», μεταφέρθηκε το 1810 στο Λονδίνο και αργότερα στο Παρίσι, όπου επιδείκνυαν το σώμα της σε θεάματα. Μετά τον θάνατό της, ο σκελετός της εκτέθηκε σε μουσείο μέχρι το 1974. Μόνο το 2002 τα λείψανά της επέστρεψαν στη Νότια Αφρική.

Το τέλος – και η κληρονομιά

Ο τελευταίος «ανθρώπινος ζωολογικός κήπος» λειτούργησε στο Βέλγιο το 1958. Υπολογίζεται ότι συνολικά 1,4 δισεκατομμύρια άνθρωποι επισκέφθηκαν τέτοια θεάματα. Η πολιτιστική κληρονομιά τους; Μια ριζωμένη αντίληψη ανισότητας που χρειάστηκαν δεκαετίες για να αρχίσει να ξεριζώνεται.

Σήμερα, αυτή η ιστορία λειτουργεί ως σοκαριστική υπενθύμιση ότι ο ρατσισμός δεν είναι τόσο μακρινός όσο θέλουμε να πιστεύουμε. Και πως, κάτω από το φως της «προόδου», μπορεί να κρύβονται ακόμη οι σκιές της προκατάληψης.