Οι «ζωολογικοί» κήποι με ανθρώπους που υπήρχαν κάποτε στην Ευρώπη...

Το 2021, η αποκάλυψη του Κριστιάν Καρεμπέ συγκλόνισε την Ευρώπη. Ο παλαίμαχος ποδοσφαιριστής αποκάλυψε ότι ο προπάππους του, Γουίλι, είχε εκτεθεί σαν «ανθρώπινο αξιοθέατο» στον ζωολογικό κήπο Χάγκενμπεκ του Αμβούργου τη δεκαετία του 1930.

Πίσω από αυτή τη φράση, όμως, κρύβεται ένα από τα πιο απάνθρωπα και ντροπιαστικά κεφάλαια της δυτικής ιστορίας, οι λεγόμενοι ανθρώπινοι ζωολογικοί κήποι.

Όταν ο άνθρωπος γινόταν θέαμα

Από τα τέλη του 18ου έως τα μέσα του 20ού αιώνα, χιλιάδες άνδρες, γυναίκες και παιδιά από την Αφρική, την Ασία και την Ωκεανία παρουσιάζονταν σε θεματικά πάρκα, τσίρκα και εκθέσεις ως «εξωτικά δείγματα». Οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες τους αποκαλούσαν «εθνολογικές εκθέσεις», όμως στην πράξη επρόκειτο για ζωντανές βιτρίνες ρατσισμού και εξευτελισμού.

Οι άνθρωποι αυτοί έστηναν «χωριά» μέσα σε κλουβιά, ζούσαν υπό τα βλέμματα χιλιάδων επισκεπτών, που τους φωτογράφιζαν δίπλα σε ζώα και τους πετούσαν μπανάνες ή νομίσματα για «να αντιδράσουν». Οι επιμελητές των ζωολογικών κήπων μάλιστα τοποθετούσαν πινακίδες που εξηγούσαν πόσο «κοντά» βρίσκονται οι Αφρικανοί στη ζωώδη φύση, επικαλούμενοι τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου για να δικαιολογήσουν τη βαρβαρότητα.

Από τον Χάγκενμπεκ στο Παρίσι και το Βερολίνο

Η μακάβρια μόδα ξεκίνησε από τη Γερμανία. Το 1874, ο Καρλ Χάγκενμπεκ, πωλητής άγριων ζώων, είχε την ιδέα να παρουσιάσει Σαμοανούς και Λάπωνες «σε φυσικό περιβάλλον». Η επιτυχία ήταν τέτοια, που σύντομα οργάνωσε αποστολές στην Αφρική για να φέρει Νούβιους και Πυγμαίους. Η επιχείρηση εξελίχθηκε σε διεθνές φαινόμενο: στο Παρίσι, το Λονδίνο, τη Βαρσοβία, τη Νέα Υόρκη, εκατομμύρια άνθρωποι συνωστίζονταν για να δουν «αυθεντικούς ιθαγενείς».

Το 1889, η παγκόσμια έκθεση «Negro Village» στο Παρίσι προσέλκυσε 28 εκατομμύρια επισκέπτες, ενώ ανάλογες εκθέσεις στήνονταν σε κάθε μεγάλη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Οι επισκέπτες έβλεπαν ανθρώπους πίσω από μπαμπού φράχτες, να ζουν μέσα σε καλύβες, να τρώνε, να κοιμούνται, σαν να μην ήταν άνθρωποι και αυτοί.

Η Σάρα Μπάαρτμαν: Η γυναίκα - σύμβολο της ντροπής

Καμία ιστορία δεν αποτυπώνει καλύτερα αυτή τη φρίκη όσο εκείνη της Σάρα Μπάαρτμαν. Η νεαρή γυναίκα από τη Νότια Αφρική, γνωστή ως «Η Μαύρη Αφροδίτη», μεταφέρθηκε στο Λονδίνο το 1810 και εκτέθηκε γυμνή σε πανηγύρια, θέατρα και επιστημονικά ιδρύματα εξαιτίας του σώματός της, ενός σώματος που η Ευρώπη θεώρησε «περίεργο», «άγριο» και «κατώτερο».

Η Σάρα πέθανε στα 26 της, εξαντλημένη και εξευτελισμένη. Το σώμα της διατηρήθηκε σε φορμόλη και εκτίθετο στο Μουσείο του Ανθρώπου στο Παρίσι έως το 1974. Μόλις το 2002 τα λείψανά της επέστρεψαν στη Νότια Αφρική, σε μια τελετή αποκατάστασης της μνήμης της.

Το τελευταίο «ανθρώπινο χωριό» της Ευρώπης

Ακόμη και στα μέσα του 20ού αιώνα, η φρίκη συνεχιζόταν. Το 1958, στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Έκθεσης των Βρυξελλών, το Βέλγιο παρουσίασε 598 ανθρώπους από το Κονγκό μέσα σε ένα «αυθεντικό αφρικανικό χωριό». Οι επισκέπτες τους φωτογράφιζαν, τους πετούσαν νομίσματα, και πολλοί από τους εκτεθειμένους πέθαναν από ασθένειες και εξάντληση. Ήταν ο τελευταίος επίσημος ανθρώπινος ζωολογικός κήπος της Ευρώπης.

Το έκθεμα διαλύθηκε δύο χρόνια αργότερα, το 1960, όταν το Κονγκό απέκτησε ανεξαρτησία. Αλλά η ντροπή έμεινε.

Μια μνήμη που δεν πρέπει να θαφτεί

Ακόμη και δεκαετίες μετά, περιστατικά επαναλαμβάνονται με άλλες μορφές. Το 2005 στη Γερμανία, μια «πολιτιστική έκθεση» παρουσίασε ανθρώπους από την Αφρική μέσα σε ζωολογικό κήπο. Το 2012 στην Ινδία, τουριστικά σαφάρι επέτρεπαν στους επισκέπτες να φωτογραφίζουν τους ιθαγενείς Jarawa σαν να ήταν αξιοθέατα.

Τα απομεινάρια αυτών των «ανθρώπινων ζωολογικών κήπων» υπάρχουν ακόμη, σε ερειπωμένα κιόσκια, σε φωτογραφίες, σε μουσεία. Σήμερα, ερευνητές και ακτιβιστές ζητούν να μην ξεχαστούν, αλλά να παραμείνουν ως μνημεία ντροπής, για να θυμίζουν πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος όταν η περιέργεια και η εξουσία σβήνουν κάθε ίχνος ανθρωπιάς.

«Είναι η ιστορία της Ευρώπης»

Ο Καρεμπέ το είχε πει απλά:

«Ο προπάππους μου ήταν έκθεμα. Δεν είναι μόνο η ιστορία της οικογένειάς μου, είναι η ιστορία της Ευρώπης. Και πρέπει να ειπωθεί».

Κι ίσως, τελικά, να είναι αυτή η πιο γενναία δήλωση. Απέναντι σε μια ήπειρο που οφείλει να κοιτάξει το παρελθόν της κατάματα.

Πηγή φωτογραφιών: wikipedia.org