Από το Σάλεμ μέχρι την Ευρώπη: Η ιστορία της υστερίας που σκότωσε 60.000 γυναίκες

Η φιγούρα της μάγισσας στοιχειώνει τις ιστορίες όλων των πολιτισμών: η γυναίκα που κατέχει δύναμη, γνώση και μυστήριο – κι αυτό ακριβώς την καθιστά επικίνδυνη. Στη λαϊκή φαντασία, η μάγισσα είναι η γριά με τη μύτη-γάντζο και το καζάνι. Στην πραγματικότητα όμως, η ιστορία της είναι πολύ πιο σκοτεινή – και ταυτόχρονα πολύ πιο άδικη.

Αιώνες πριν από τα καψίματα στην πυρά, πριν από τα ευρωπαϊκά κυνήγια μαγισσών και τις δίκες του Σάλεμ, οι «μάγισσες» ήταν γυναίκες-θεραπεύτριες. Στην αρχαία Μεσοποταμία και τη Μέση Ανατολή, οι πολιτισμοί λάτρευαν θηλυκές θεότητες και εμπιστεύονταν στις γυναίκες τα ιερότερα καθήκοντα: τελετές, τοκετούς, φάρμακα, εξαγνισμούς. Οι «σοφές γυναίκες» ή «ιέρειες» δεν θεωρούνταν επικίνδυνες· ήταν απαραίτητες. Όπως σημειώνει η βιβλική μελετήτρια Carole Fontaine, κανένας βασιλιάς δεν έπαιρνε αποφάσεις χωρίς τη συμβουλή τους και κανένα παιδί δεν γεννιόταν χωρίς την παρουσία τους.

Από τις Θεές στους Θεούς του Πολέμου

Η ανατροπή ήρθε όταν οι πολεμικοί πολιτισμοί των Ινδοευρωπαίων εξαπλώθηκαν προς δυσμάς, φέρνοντας μαζί τους μια κουλτούρα που θεοποιούσε τον άντρα-πολεμιστή και τους θεούς του πολέμου. Οι γυναικείες θεότητες και οι ιέρειές τους άρχισαν να χάνουν το κύρος τους. Παράλληλα, η εβραϊκή μονοθεϊστική παράδοση, που θεωρούσε κάθε «μαγεία» πράξη ειδωλολατρίας, απαγόρευσε τη χρήση μαγικών πρακτικών. Έτσι, σιγά-σιγά, η σοφή γυναίκα μεταμορφώθηκε στη μάγισσα — απειλή για την ανδρική εξουσία και την «τάξη» της πίστης.

Ο Χριστιανισμός και η Δαιμονοποίηση

Κατά τον Μεσαίωνα, ο φόβος της μαγείας και του Διαβόλου κορυφώθηκε. Όταν ο Μαύρος Θάνατος χτύπησε την Ευρώπη τον 14ο αιώνα, σκοτώνοντας έναν στους τρεις ανθρώπους, οι επιζώντες αναζήτησαν ενόχους. Και ο πιο εύκολος στόχος ήταν οι γυναίκες.

Η Καθολική Εκκλησία, μέσω της Ιεράς Εξέτασης, εξαπέλυσε ένα ανελέητο κυνηγητό εναντίον όσων κατηγορούνταν ότι «υπηρετούν τον Διάβολο». Το 1486, δύο μοναχοί, οι Jakob Sprenger και Heinrich Kramer, συνέγραψαν το “Malleus Maleficarum” – το διαβόητο «Σφυρί των Μαγισσών». Ήταν ουσιαστικά ένα εγχειρίδιο βασανιστηρίων και θανατώσεων, το οποίο περιέγραφε τη γυναίκα ως αδύναμη, φιλήδονη και επιρρεπή στην αμαρτία. Για πάνω από δύο αιώνες, το βιβλίο αυτό χρησιμοποιήθηκε για να δικαιολογήσει τα πιο απάνθρωπα εγκλήματα εις βάρος χιλιάδων αθώων γυναικών.

freepik

Ο Μεσαίωνας

Από τη Γαλλία μέχρι τη Γερμανία, το κυνήγι μαγισσών πήρε διαστάσεις μαζικής υστερίας. Στη γερμανική πόλη Würzburg, σχεδόν ολόκληρος ο γυναικείος πληθυσμός εξοντώθηκε ως «δαιμονισμένος». Οι ανακριτές έψαχναν στο σώμα των κατηγορούμενων για «σημάδια του Διαβόλου» – μια ελιά, μια ουλή, ένα σημάδι γενετής μπορούσαν να αρκούν για την πυρά. Η ομολογία ήταν υποχρεωτική· αν δεν ερχόταν με τα λόγια, ερχόταν με βασανιστήρια: τανάλια, σφιγκτήρες, σιδερένιες πανοπλίες.

Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα, περίπου 60.000 άνθρωποι, κυρίως γυναίκες, είχαν εκτελεστεί στην Ευρώπη. Η μαγεία είχε γίνει το πρόσχημα για να διατηρηθεί ο φόβος, η πατριαρχία και ο έλεγχος.

Από το Σάλεμ στη Σύγχρονη Αναγέννηση

Η υστερία πέρασε και στην Αμερική. Το 1692, στο Σάλεμ της Μασαχουσέτης, έντεκα κορίτσια κατέρρευσαν σε «σπασμούς» και κατηγόρησαν τρεις γυναίκες — μια σκλάβα, μια ζητιάνα και μια χήρα — ότι τις καταράστηκαν. Μέσα σε λίγους μήνες, 200 άνθρωποι φυλακίστηκαν και 19 εκτελέστηκαν. Η δίκη σταμάτησε μόνο όταν οι κατηγορίες έφτασαν μέχρι τη σύζυγο του κυβερνήτη.

Αιώνες αργότερα, η εικόνα της μάγισσας θα αλλάξει ξανά. Τον 20ό αιώνα, η βρετανίδα αρχαιολόγος Margaret Murray υποστήριξε ότι οι μάγισσες δεν ήταν δαίμονες αλλά συνεχιστές μιας αρχαίας φυσικής λατρείας. Η θεωρία της, αν και επιστημονικά αμφισβητούμενη, ενέπνευσε το νεοπαγανιστικό κίνημα Wicca, το οποίο σήμερα προωθεί τη σύνδεση με τη φύση, τη θεραπεία και την αρχή του «μην προκαλείς κακό».

Η ιστορία των μαγισσών είναι τελικά η ιστορία του φόβου απέναντι στη γυναικεία δύναμη. Από τις αρχαίες ιέρειες που βοηθούσαν στη γέννα, μέχρι τις γυναίκες που έκαιγαν επειδή ήξεραν να φτιάχνουν βότανα, η «μαγεία» ήταν πάντα συνώνυμη της γνώσης. Και η γνώση, σε κάθε πατριαρχικό σύστημα, θεωρείται επικίνδυνη.

Σήμερα, η μάγισσα ξαναγεννιέται – όχι σαν τέρας, αλλά σαν σύμβολο ανεξαρτησίας, αυτογνωσίας και γυναικείας δύναμης. Γιατί, όπως δείχνει η ιστορία, το πιο τρομακτικό πράγμα για τον κόσμο των αντρών δεν ήταν ποτέ η μαγεία — αλλά οι γυναίκες που δεν φοβήθηκαν να τη χρησιμοποιήσουν.