Μπορεί η ιστορία του Φρανκεστάιν να γίνει πραγματικότητα;

Το πλάσμα του Φρανκενστάιν ξυπνά ξανά, όχι πια στο εργαστήριο της φαντασίας, αλλά μέσα στις σύγχρονες αναζητήσεις της βιολογίας και της τεχνητής ζωής.

Με αφορμή τη νέα μεταφορά του Γκιγιέρμο ντελ Τόρο στο Netflix, το γοτθικό όραμα της Μέρι Σέλεϊ επιστρέφει για να μας ρωτήσει το ίδιο ανησυχητικό ερώτημα: μπορεί ένα συναρμολογημένο σώμα να ζήσει πραγματικά;

Η εποχή που η ζωή έγινε θέαμα

Όταν η Σέλεϊ έγραφε τον Φρανκενστάιν το 1818, η επιστήμη έμοιαζε με μαγεία σε μεταμόρφωση. Η ανατομία βρισκόταν στο κατώφλι μιας νέας εποχή, τα δημόσια θέατρα ανατομίας γέμιζαν θεατές, ενώ οι «κλέφτες σωμάτων» τροφοδοτούσαν με πτώματα τις ιατρικές σχολές της Ευρώπης. Ο ηλεκτρισμός υποσχόταν τη «φλόγα της ζωής», κι ο κόσμος έβλεπε τη γνώση να αγγίζει το ιερό.

Η συγγραφέας αποτύπωσε ιδανικά εκείνη την παράδοξη εποχή: όπου η περιέργεια έγινε εμμονή και η επιστήμη άρχισε να αναρωτιέται όχι μόνο πώς λειτουργεί η ζωή, αλλά αν μπορεί να δημιουργηθεί.

Τα πειράματα του Λουίτζι Γκαλβάνι, με τους νεκρούς βατράχους που συστέλλονταν κάτω από ηλεκτρικό ρεύμα, και οι δημόσιες επιδείξεις του Τζιοβάνι Αλντίνι πάνω σε πτώματα εκτελεσμένων εγκληματιών, θόλωσαν τα όρια μεταξύ επιστήμης και μαγείας. Η ζωή έμοιαζε να εξαρτάται από δύο πράγματα: τη δομή της σάρκας και την ηλεκτρική σπίθα.

Η αποτυχία που αποκαλύπτει την αλήθεια

Ο Βίκτορ Φρανκενστάιν, «συλλέγοντας οστά από κοιμητήρια» και ράβοντας ξένα μέλη, προσπαθεί να αναστήσει το ανθρώπινο σώμα. Αλλά η Σέλεϊ, με εντυπωσιακή διορατικότητα, υπαινίσσεται πως το πείραμα αποτυγχάνει πριν καν ξεκινήσει.

Από βιολογική σκοπιά, η ζωή είναι μια αλυσίδα ευθραυστότητας: μόλις σταματήσει η κυκλοφορία του αίματος, οι ιστοί καταρρέουν, τα κύτταρα πεθαίνουν από έλλειψη οξυγόνου, τα όργανα αρχίζουν να αποσυντίθενται μέσα σε λεπτά.

Η ανασύνθεση ενός σώματος απαιτεί εκατοντάδες μικροχειρουργικές συνδέσεις αρτηριών, φλεβών και νεύρων, κάτι που ούτε η σύγχρονη ιατρική δεν έχει επιτύχει σε τέτοια κλίμακα.

Ακόμα και αν το σώμα συναρμολογηθεί τέλεια, η σπίθα της ζωής δεν είναι κάτι που μεταδίδεται απλώς με ηλεκτρισμό. Οι παλλόμενοι βάτραχοι του Γκαλβάνι ήταν φευγαλέες μηχανικές αντιδράσεις: το ρεύμα ενεργοποιεί τα νεύρα, δεν γεννά συνείδηση. Οι απινιδωτές που σήμερα επαναφέρουν καρδιές λειτουργούν γιατί το όργανο είναι ήδη ζωντανό, όχι γιατί μπορούν να αναστήσουν το νεκρό.

Ο εγκέφαλος – το αδύνατο κέντρο

Αν το σώμα είναι μηχανή, ο εγκέφαλος είναι η ψυχή του μηχανισμού. Απαιτεί σταθερή ροή οξυγονωμένου αίματος και θερμοκρασία ακριβείας. Μακριά από το σώμα, ο εγκέφαλος αρχίζει να πεθαίνει μέσα σε λίγες ώρες. Ακόμα κι αν μπορούσε να διατηρηθεί τεχνητά, η επανασύνδεση με νέο σώμα θα οδηγούσε σε παράλυτη ύπαρξη, συνείδηση χωρίς αίσθηση, νου χωρίς όργανα, ένα ον φυλακισμένο στη δική του επίγνωση.

Ο χειρουργός Σέρτζιο Καναβέρο έχει υποστηρίξει πως οι μεταμοσχεύσεις κεφαλών είναι το επόμενο βήμα στην ιατρική. Όμως η πραγματικότητα είναι πιο σιωπηλή και πιο ταπεινή: η επιστήμη μπορεί να παρατείνει τη ζωή, όχι να τη δημιουργήσει.

Ηθική ανατομία ενός μύθου

Η αποτυχία του Φρανκενστάιν δεν είναι τεχνική, είναι ηθική. Δημιουργεί ζωή χωρίς κατανόηση, χωρίς ευθύνη. Η Σέλεϊ υπέγραψε το έργο της ως "Ο Σύγχρονος Προμηθέας" για έναν λόγο: ο άνθρωπος που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς δεν κάηκε από την τεχνολογία, αλλά από την αλαζονεία του.

Σήμερα, δύο αιώνες μετά, ζούμε ξανά στην εποχή όπου η ζωή επιχειρείται να αναπαραχθεί μέσα σε εργαστήρια, με τεχνητή νοημοσύνη, νευρωνικά οργανοειδή και αναγεννητική βιολογία. Η Σέλεϊ μάς θυμίζει πως η ζωή δεν είναι μηχανισμός, αλλά μυστήριο που απαιτεί ταπεινότητα.

Η ανατομία μπορεί να δείξει πώς λειτουργεί το σώμα, αλλά όχι γιατί αξίζει να ζει.