Σήμερα έμαθα: Η λέξη «βάρβαρος» δεν σημαίνει «άγριος»

Στη σύγχρονη γλώσσα, η λέξη βάρβαρος φέρει μια έντονα αρνητική χροιά: βίαιος, άγριος, ακαλλιέργητος.

Κι όμως, για τους αρχαίους Έλληνες, η λέξη δεν είχε καμία τέτοια σημασία. Προερχόταν από την ηχομιμητική ρίζα bar-bar, έναν τρόπο να αποδώσουν το πώς ακουγόταν στα αυτιά τους μια γλώσσα ξένη, ακατάληπτη, σαν ανούσια συλλαβή που επαναλαμβάνεται. Έτσι, βάρβαρος σήμαινε απλώς «ο μη ελληνόφωνος», ο άνθρωπος που μιλούσε με τρόπο που έμοιαζε ακατάληπτος.

Πώς ο “ήχος” έγινε ταυτότητα

Για έναν λαό που έδινε τεράστια σημασία στη γλώσσα, στον λόγο και στη ρητορική, η κατανόηση αποτελούσε βασικό κριτήριο πολιτισμού. Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν τον κόσμο μέσα από τη γλωσσική επικοινωνία· όποιος δεν μιλούσε ελληνικά δεν ήταν “κατώτερος”· απλώς ανήκε στο “έξω” της ελληνικής κουλτούρας. Η λέξη βάρβαρος λειτουργούσε σαν ένας ουδέτερος όρος για τους ξένους λαούς, ένα εργαλείο ταξινόμησης και όχι απαξίωσης.

Η σημασία αλλάζει μέσα στην Ιστορία

Με τον χρόνο, όμως, και ιδιαίτερα μετά τους Περσικούς Πολέμους, η λέξη φόρτισε πολιτικά. Ο «βάρβαρος» άρχισε να συνδέεται με τους εχθρούς της Ελλάδας, με λαούς που θεωρούνταν λιγότερο οργανωμένοι ή λιγότερο “ελεύθεροι”. Οι Έλληνες της κλασικής εποχής, αναγνωρίζοντας την πόλη-κράτος ως ύψιστο πολιτισμικό μοντέλο, έδωσαν στη λέξη έναν τόνο ανωτερότητας, ο οποίος επιβίωσε για αιώνες. Έτσι, ένας ουδέτερος όρος για τους ξένους μετατράπηκε σταδιακά σε ηθική κρίση.

Όταν η Ρώμη υιοθέτησε (και άλλαξε) τον όρο

Αργότερα οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τη λέξη barbarus για να περιγράψουν τους λαούς εκτός της αυτοκρατορίας — από τους Γότθους μέχρι τους Ούννους. Εκεί πλέον η λέξη πήρε την απόχρωση της “απειλής”, του επικίνδυνου ξένου που βρίσκεται έξω από τα όρια του “πολιτισμένου κόσμου”. Η ρωμαϊκή χρήση επηρέασε τη σημασία της λέξης σε όλη τη μετέπειτα Ευρώπη, φτάνοντας τελικά στις σύγχρονες γλώσσες ως συνώνυμη του άγριου, πρωτόγονου ή ωμού.

Από τον ήχο στο στερεότυπο

Το πιο εντυπωσιακό σε αυτή τη διαδρομή είναι ότι όλα ξεκίνησαν από έναν απλό ήχο — από το πώς ακούστηκε μια ξένη γλώσσα στα αυτιά των αρχαίων Ελλήνων. Ένας ήχος έγινε όρος, ο όρος έγινε ταυτότητα και η ταυτότητα, με τα χρόνια, φόρτιση και προκατάληψη. Η ιστορία της λέξης βάρβαρος μας θυμίζει πόσο εύκολα η γλώσσα μπορεί να μεταμορφώνεται, να επηρεάζει πολιτισμούς και να δημιουργεί στερεότυπα που επιβιώνουν μέχρι σήμερα.