Το να σκέφτεσαι έχει καταντήσει πολυτέλεια: Πώς τα smartphones ενισχύουν τις ανισότητες

Τα τελευταία χρόνια, μια σειρά ερευνών έχει αναδείξει μια ανησυχητική τάση: η εκτεταμένη χρήση των smartphones φαίνεται να αλλάζει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε, μαθαίνουμε και αλληλεπιδρούμε με τον κόσμο.

Η δυνατότητα της «βαθιάς ανάγνωσης» – δηλαδή της συγκέντρωσης σε μακροσκελή κείμενα και της εμβάθυνσης σε περίπλοκες ιδέες – περιορίζεται όλο και περισσότερο, ενώ στη θέση της αναδύεται μια «μετα-αναγνωστική» κουλτούρα που βασίζεται σε εικόνες, σύντομα βίντεο και αποσπασματική κατανάλωση περιεχομένου.

Μελέτες γνωστικής νευροεπιστήμης έχουν δείξει ότι η ανάγνωση μεγάλων κειμένων δεν είναι έμφυτη ικανότητα αλλά μια δεξιότητα που διαμορφώνει τον εγκέφαλο. Η αναγνωστική διαδικασία ενισχύει την προσοχή, το λεξιλόγιο, τη μνήμη και την κριτική σκέψη. Όταν αυτή η συνήθεια αντικαθίσταται από σύντομες και συνεχείς «δόσεις πληροφορίας» από το κινητό, ο εγκέφαλος προσαρμόζεται σε πιο επιφανειακά μοτίβα λειτουργίας. Ουσιαστικά, συνηθίζει να μεταπηδά από ερέθισμα σε ερέθισμα, χωρίς να δίνει χώρο στη βαθύτερη κατανόηση.

Σημαντικό μέρος του πληθυσμού δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο μέσα στον χρόνο

Η τάση αυτή δεν είναι απλώς ατομικό ζήτημα. Έρευνες στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη δείχνουν ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο μέσα στον χρόνο, με τα ποσοστά να είναι ιδιαίτερα χαμηλά στις φτωχότερες κοινωνικές ομάδες. Αυτό εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες: τα παιδιά από εύπορες οικογένειες έχουν περισσότερες πιθανότητες να ενθαρρυνθούν να διαβάζουν και να συμμετέχουν σε δημιουργικές δραστηριότητες, ενώ τα παιδιά από φτωχότερα στρώματα περνούν περισσότερες ώρες μπροστά σε οθόνες, συχνά χωρίς γονικό έλεγχο. Έτσι, δημιουργείται ένα «ψηφιακό χάσμα» που δεν αφορά μόνο την πρόσβαση στην τεχνολογία, αλλά και την ποιότητα της γνωστικής ανάπτυξης.

Η υπερβολική χρήση smartphones συνδέεται με προβλήματα συγκέντρωσης

Η υπερβολική χρήση smartphones συνδέεται επίσης με προβλήματα συγκέντρωσης. Έρευνες σε εφήβους έχουν καταδείξει συσχέτιση με αυξημένα συμπτώματα ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (ADHD), ενώ πολλοί ενήλικες δηλώνουν ότι δυσκολεύονται να παραμείνουν συγκεντρωμένοι σε μία δραστηριότητα για περισσότερα από λίγα λεπτά. Η συνεχής ροή ειδοποιήσεων και η ταχύτητα εναλλαγής περιεχομένου ενισχύουν αυτήν την αδυναμία εστίασης.

Η σύγκριση με τη διατροφή είναι εύγλωττη. Όπως τα πρόχειρα φαγητά παρέχουν στιγμιαία ευχαρίστηση αλλά φτωχή θρεπτική αξία, έτσι και το ψηφιακό «fast food» των social media και των εφαρμογών μπορεί να γεμίζει τον χρόνο μας, αλλά αφήνει πίσω του ένα κενό σε βάθος κατανόησης και κριτικής σκέψης. Το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνία όπου η δυνατότητα για λογικό διάλογο και ουσιαστική συμμετοχή στα κοινά περιορίζεται.

Αν το φαινόμενο συνεχιστεί, οι ειδικοί προβλέπουν ότι θα ενισχυθεί μια κοινωνική πόλωση: από τη μία, μια μικρή ελίτ που θα καλλιεργεί ακόμα τον «βαθύ γραμματισμό» και θα μπορεί να συμμετέχει με επάρκεια στον δημόσιο διάλογο· από την άλλη, μια μεγάλη πλειονότητα πολιτών που θα παραμένει εγκλωβισμένη σε αποσπασματικές πληροφορίες, πιο ευάλωτη σε δημαγωγία, θεωρίες συνωμοσίας και χειραγώγηση.

Η λύση, όπως υποστηρίζουν ερευνητές στον χώρο της παιδαγωγικής και της γνωσιακής ψυχολογίας, δεν βρίσκεται απλώς στην ατομική πειθαρχία. Απαιτείται μια συλλογική στρατηγική που θα επαναφέρει την ανάγνωση στο επίκεντρο της εκπαίδευσης, θα ενθαρρύνει την αποσύνδεση από τις οθόνες και θα μειώνει τις κοινωνικές ανισότητες στην πρόσβαση σε ποιοτικά ερεθίσματα. Η βαθιά σκέψη δεν είναι πολυτέλεια· είναι απαραίτητη προϋπόθεση για μια υγιή δημοκρατία.