Υπάρχει μια γλώσσα στον Αμαζόνιο που δεν έχει λέξεις για το «χθες» και το «αύριο»: Όσοι τη μιλούν ζουν μόνο το παρόν

Στην καρδιά του Αμαζονίου, στις όχθες του ποταμού Μαΐσι, ζει μια μικρή φυλή με έναν τρόπο ζωής που μοιάζει βγαλμένος από έναν άλλο χρόνο, ή ίσως, από την έλλειψη του χρόνου όπως τον ξέρουμε.

Είναι οι Πιράχα, ένας λαός ιθαγενών που μιλά μια από τις πιο μοναδικές γλώσσες του κόσμου, μια γλώσσα χωρίς παρελθόν, χωρίς μέλλον, χωρίς αριθμούς και χωρίς αφηρημένες έννοιες.

Η γλώσσα των Πιράχα δεν διαθέτει λέξεις για το «χθες» και το «αύριο». Δεν υπάρχει γραμματικός χρόνος για να δηλώσεις ότι κάτι συνέβη ή θα συμβεί. Ό,τι ειπωθεί, υπάρχει μόνο εδώ και τώρα. Όπως εξηγεί ο Αμερικανός γλωσσολόγος Daniel Everett, που έζησε ανάμεσά τους για χρόνια, «οι Πιράχα δεν λένε “πήγα να ψαρέψω”, λένε “πάω να ψαρέψω”, ακόμα κι αν αναφέρονται σε κάτι που συνέβη χθες». Για αυτούς, ο χρόνος δεν κυλάει, κυματίζει, όπως το ποτάμι δίπλα τους.

Η γλώσσα του παρόντος

Η απουσία παρελθόντος και μέλλοντος δεν είναι απλώς γραμματική ιδιαιτερότητα. Είναι κοσμοθεωρία. Οι Πιράχα ζουν χωρίς ημερολόγια, χωρίς μνήμες που να ξεπερνούν τη ζωντανή εμπειρία, χωρίς προφητείες. Δεν αφηγούνται μύθους προγόνων ούτε φτιάχνουν ιστορίες για όσα έρχονται. Αν κάτι δεν το έχει δει κανείς τους, δεν υπάρχει.

Ο Everett περιγράφει ότι, όταν προσπάθησε να τους μιλήσει για τον Ιησού, του απάντησαν: «Τον έχεις δει; Όχι; Τότε δεν ξέρεις αν υπήρξε». Η γλώσσα τους, όπως και η σκέψη τους, λειτουργεί σαν ένα συνεχές παρόν, ένα σύμπαν όπου το μόνο αληθινό είναι αυτό που βιώνεται άμεσα.

Ένας κόσμος χωρίς αριθμούς και χωρίς φόβο

Οι Πιράχα δεν μετρούν. Δεν έχουν λέξεις για το “ένα”, “δύο” ή “πολλά”. Όταν ο Everett τους προσπάθησε να τους διδάξει αριθμούς, σταμάτησαν έπειτα από λίγες μέρες: «Δεν τους χρειάζομαι για να ψαρέψω ή να ζήσω», του είπαν. Η έννοια της ιδιοκτησίας είναι αχνή, η εργασία δεν βασίζεται στη συσσώρευση. Η μέρα κυλά με ψάρεμα, γέλιο, τραγούδι, ύπνο και η ζωή ορίζεται όχι από προγραμματισμό, αλλά από τον ρυθμό της φύσης.

Σε μια εποχή που οι περισσότεροι άνθρωποι είναι αιχμάλωτοι του άγχους για το μέλλον, οι Πιράχα ζουν σε έναν ψυχολογικό παρόντα χρόνο. Δεν καταγράφουν, δεν σχεδιάζουν, δεν προσμένουν. Δεν γνωρίζουν τι σημαίνει «ελπίδα» ή «νοσταλγία», γιατί και οι δύο απαιτούν χρόνο που ξεφεύγει από το τώρα.

Η γλωσσολογία συναντά τη φιλοσοφία

Η ύπαρξη μιας τέτοιας γλώσσας έχει προκαλέσει έντονες αντιπαραθέσεις στη γλωσσολογική κοινότητα. Οι θεωρίες του Noam Chomsky για τις «καθολικές δομές» της ανθρώπινης γλώσσας αμφισβητήθηκαν ευθέως από την περίπτωση των Πιράχα. Ο Everett υποστήριξε ότι η γλώσσα τους αποτελεί απόδειξη ότι η κουλτούρα μπορεί να διαμορφώσει τη σκέψη σε βαθμό που αλλάζει τον ίδιο τον τρόπο που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον χρόνο, τον εαυτό του και την πραγματικότητα.

Η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο πολεμικής, αλλά η ουσία παραμένει: οι Πιράχα δεν ζουν σε ένα κόσμο φτώχειας, αλλά σε ένα σύμπαν ελευθερίας από τον χρόνο.

Ζώντας χωρίς χθες και χωρίς αύριο

Ίσως αυτό που φαντάζει σε εμάς ως έλλειψη, για εκείνους να είναι ευλογία. Να ξυπνάς κάθε πρωί χωρίς να σε βαραίνει το χθες, χωρίς να σε στοιχειώνει το αύριο, να έχεις για ολόκληρο σύμπαν το παρόν.

Η γλώσσα των Πιράχα δεν είναι απλώς ένα γλωσσικό παράδοξο. Είναι ένας καθρέφτης του ανθρώπου που δεν φοβάται τον χρόνο. Κι αν η γλώσσα είναι τρόπος να βλέπουμε τον κόσμο, τότε ίσως αυτοί οι λίγοι άνθρωποι στις όχθες του Μαΐσι έχουν ανακαλύψει κάτι που ο υπόλοιπος πλανήτης έχει χάσει: την τέχνη του να υπάρχεις μόνο εδώ, μόνο στο τώρα.